Έθιμα των Φώτων στην Ελλάδα

Μαρκαντωνάτου Κίτσιου Νεφέλη - Αρθρογράφος06-01-2015

Και αφού έφυγαν τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά και για φέτος, ήρθε η ώρα να γυρίσουν και οι καλικάντζαροι στα σπίτια τους. Λίγο ότι πρέπει να αρχίσουν τις προετοιμασίες για τα επόμενα Χριστούγεννα, λίγο ότι τρέμουν την αγιαστούρα του παπά, τα Φώτα είναι η γιορτή που επιλέγουν για να αφήσουν τους νοικοκυραίους στην ησυχία τους και να επιστρέψουν και πάλι στα έγκατα της γης.

Φεύγουν, λοιπόν, φωνάζοντας:

Φεύγετε να φεύγουμε
κι έφτασε ο τουρλόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του

...

Τα Θεοφάνια ή Φώτα ή Επιφάνεια, όπως θες πες τα, είναι η γιορτή που κλείνει (δυστυχώς) το εορταστικό δωδεκαήμερο. Η Ελλάδα είναι μια χώρα πλούσια σε έθιμα για αυτή την ημέρα, πολλά από τα οποία έχουν τις ρίζες τους ακόμη και στην αρχαιότητα.

Η στολισμένη καμήλα

Ένα έθιμο της Γαλάτιστας Χαλκιδικής. Έξι συνήθως άνδρες μπαίνουν κάτω από το ομοίωμα μια στολισμένης καμήλας και περπατούν, χορεύουν, τραγουδούν και χτυπούν κουδούνια. Το έθιμο αυτό αποτελεί την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος που συνέβη στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο γιος ενός Τούρκου επιτρόπου απήγαγε μια όμορη κοπέλα. Ο αγαπημένος της για να την ξαναπάρει πίσω έστησε γλέντι και έφτιαξε μια ψεύτικη καμήλα κάτω από την οποία μπήκαν οι φίλοι του. Εκείνοι πήραν την κοπέλα και την έκρυψαν και αυτή κάτω από το ομοίωμα. Την επόμενη μέρα την πάντρεψαν με τον αγαπημένο της για να μην την ξαναπάρουν οι Τούρκοι.


Ραγκουτσάρια

Στην Καστοριά οι κάτοικοι μεταμφιέζονται σε κάτι τρομακτικό, φορώντας υποχρεωτικά μάσκες. Στόχος τους είναι να ξορκίσουν το κακό από την πόλη τους. Οι μεταμφιεσμένοι βγαίνουν στους δρόμους και ζητιανεύουν από τον κόσμο την ανταμοιβή τους για το διώξιμο των κακών πνευμάτων.

Ροκατζάρια

Είναι έθιμο παρόμοιο με το παραπάνω, μόνο που αυτή τη φορά λαμβάνει χώρα στη Δράμα. Οι άνθρωποι μεταμφιέζονται, φορούν τρομακτικές μάσκες, κρατούν κουδούνια και κάνουν εκκωφαντικό θόρυβο με αυτά, γυρνώντας στο δρόμο.

Ρουγκατσάρια

Ανάλογο έθιμο με τα παραπάνω είναι και τα ρουγκατσάρια, στη Θεσσαλία. Ομάδες μασκαρεμένων ατόμων γυρνούν από σπίτι σε σπίτι παίρνοντας κάποια αμοιβή. Κάθε ομάδα πρέπει να έχει ένα γαμπρό, μια νύφη, την οποία πρέπει να κάνει ο νέος μεταμφιεσμένος, έναν παπά, έναν παππού, ένα γιατρό και τους αρκουδιάρηδες. Οι ρουγκατσάρηδες περιφέρονται, λοιπόν, από σπίτι σε σπίτι και ταυτόχρονα τραγουδούν ένα σωρό τραγούδια.


Φούταροι

Στον Άγιο Πρόδρομο της Χαλκιδικής την παραμονή των Θεοφανίων οι νέοι άνδρες τραγουδούν τα κάλαντα και αμείβονται με κρέας και χρήματα. Την ημέρα του Αϊ Γιαννιού χορεύουν στην πλατεία του χωριού κρατώντας ένα ρόπαλο, το οποίο κάποια στιγμή πετούν στον αέρα και σφυρίζουν με όλη τους η δύναμη, προκειμένου να κλείσουν το εορταστικό δωδεκαήμερο.

Φωταράδες

Στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής υπάρχει το έθιμο των φωταράδων. Εκεί κάποιος ντύνεται βασιλιάς φορώντας ταλαγάνι και κουδούνια και οι υπόλοιποι, οι φωταράδες, τον ακολουθούν κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να δείρουν εκείνους που θα προσπαθήσουν να πάρουν το λουκάνικο που έχει στηθεί στην πλατεία του χωριού.


Μπαμπούγερα

Στην Καλή Βρύση της Δράμας το πρωί της παραμονής των Φώτων το έθιμο θέλει τις γυναίκες να μεταμφιέζονται και ομάδες-ομάδες να σκορπίζουν στάχτη γύρω από τα σπίτια με το δεξί τους χέρι λέγοντας ξορκιστικές λέξεις, για να διώξουν τα καλακάντζουρα, αλλά και να μην έχει φίδια το καλοκαίρι. Αφού τελειώσει η τελετή του αγιασμού των υδάτων τα μπαμπούγερα συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία.

Αράπηδες

Στη Νικήσιανη Καβάλας νέοι και παιδιά ντύνονται με προβιές και κουδούνια και βγαίνουν στους δρόμους κάνοντας δυνατό θόρυβο, για να ξορκίσουν το κακό. Οι αράπηδες λέγεται ότι ήταν πολεμιστές που συμμετείχαν στην εκστρατεία του Μεγαλέξανδρου και έδιωξαν με τους αλαλαγμούς τους ελέφαντες των Ινδών.

Τζαμαλάρια

Ένα έθιμο που αναβιώνει στην Πέλλα και έχει να κάνει με το γάμο. Ένα ζιζάνιο, το μπουμπάρι, μπαίνει ανάμεσα στους νιόπαντρους και τους ενοχλεί, προτίνοντάς τους άλλα ταίρια. Ταυτόχρονα στήνεται μεγάλο γλέντι στους δρόμους του χωριού.


Γιάλα-γιάλα

Στην περιοχή της Ερμιόνης στην Αργολίδα την παραμονή των Φώτων οι νέοι άντρες, και κυρίως αυτοί που πρόκειται να καταταγούν στο στρατό, στολίζουν τις βάρκες του λιμανιού με κλαδιά από φοίνικες. Τα ξημερώματα των Φώτων, αφού γευματίσουν όλοι μαζί, περιφέρονται από σπίτι σε σπίτι φορώντας παραδοσιακές στολές και τραγουδώντας το «γιάλα - γιάλα». Στο τέλος, φτάνουν στο λιμάνι, ανεβαίνουν στις στολισμένες βάρκες και συνεχίζουν να τραγουδούν έως ότου γίνει ο αγιασμός των υδάτων και βουτήξουν για να πιάσουν το σταυρό.

Οι βουτηχτάδες

Στη Σύμη και στην Κάλυμνο, αλλά και σε άλλα από τα Δωδεκάνησα οι βουτηχτάδες βουτούν την ημέρα των Φώτων για το σταυρό, κρατώντας την ανάσα τους για όσο περισσότερο μπορέσουν μέσα στο νερό. Οι ψαράδες των νησιών βρίσκονται στις βάρκες τους και σχηματίζουν έναν προστατευτικό κλοιό γύρω από τους βουτηχτάδες, οι οποίοι θεωρούνται οι τυχεροί της νέας χρονιάς.