Η μεγάλη Εβδομάδα - Ήθη και έθιμα

Γράφει η Ζαχαρένια Οικονομίδη, Φιλόλογος29-03-2018

Το Πάσχα είναι αναμφίβολα η μεγαλύτερη γιορτή του Ελληνισμού. Η Μεγάλη Εβδομάδα είναι ο πρόδρομος της Αναστάσεως του Κυρίου. Απανταχού ο Ελληνισμός βιώνει όλες την περίοδο εκείνη με ευλάβεια, προσευχή και αγάπη.

Μ. Δευτέρα
Η Εκκλησία την ημέρα εκείνη μνημονεύει πολλά γεγονότα μεταξύ αυτών το πρόσωπο του Ιωσήφ του Παγκάλου καθώς από όλους τους άνδρες της Καινής Διαθήκης ο Ιωσήφ εικονίζει το πρόσωπο του Θεανθρώπου ενώ υπάρχουν και παραλληλισμοί στους βίους τους. Τη Μεγάλη Δευτέρα σε όλη την Ελλάδα ξεκινούν οι ετοιμασίες στα σπίτια για τον εορτασμό του Πάσχα. Στα χωριά, κυρίως ασπρίζονται με ασβέστη οι αυλές και οι γλάστρες βάφονται κόκκινες. Σε κάποιες περιοχές οι πιστοί συνηθίζουν να τρέφονται μόνο με ψωμί και νερό έως τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί, που λαμβάνουν τη Θεία Κοινωνία.

Την ημέρα εκείνη μνημονεύεται το θαύμα της «Ξηρανθείσης Συκής». Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο Ο Κύριος στο δρόμο προς την Ιερουσαλήμ σε ένα σημείο είδε μια συκιά και θέλησε να φάει ένα σύκο, επειδή πεινούσε. Το δέντρο, παρά το γεγονός ότι ήταν πλούσιο στο φύλλωμα του, δεν είχε πάνω σύκα. Τότε την καταράστηκε λόγω ακαρπίας και ξεράθηκε. Οι μαθητές του έμειναν κατάπληκτοι και τον ρώτησαν γιατί το έκανε αυτό. Το περισταρικό αυτό στην πορεία του Κυρίου είχε συμβολικό χαρακτήρα. Η συκιά συμβολίζει την ανθρώπινη φύση. Ο κάθε άνθρωπος έχει έναν προορισμό. Αν δεν προσφέρει στη ζωή του κάποια στιγμή θα του ζητηθεί ο λόγος. Σε αυτό το σημείο υπογραμμίζεται η ευθύνη που πρέπει να έχει ο κάθε άνθρωπος στη ζωή του για την πνευματική του εξέλιξη και τη «συνάντησή» του με τον Θεό. Όπως η άκαρπη συκιά δεν προσέφερε τίποτα στους ανθρώπους, έτσι και ο Χριστιανός που δεν δίνει καρπούς αγάπης, συγχωρητικότητας, ταπείνωσης, δικαιοσύνης, αγοιότητας, υπομονής ομοιάζει μ’ ένα άκαρπο δέντρο. Ετσι, η «Ξυρανθείσα συκιά» συμβολίζει όχι μόνο τους Φαρισαίους και τους Ιουδαίους που έκαναν μεγάλες προσευχές, νηστείες και ελεημοσύνες αλλά στο τέλος σταύρωσαν τον Κύριο, αλλά και κάθε ψευδοχριστιανό που τηρεί απλά κάποια κάθήκοντά του ενώ η καρδιά ζεί χωρίς Θεό. Η ζωή του δεν έχει να δείξει έργα αγάπης, φωτεινά και αγιασμένα.

Μ. Τρίτη
Την ημέρα εκείνη στην Εκκλησία διαβάζεται η παραβολή των δέκα παρθένων, η παραβολή των ταλάντων και η τελική κρίση ενώ ψάλλεται και το τροπάριο της Κασσιανής. Η παραβολή των δέκα παρθένων και η τελική κρίση (η Δευτέρα Παρουσία) έχουν καταγραφεί ως τις τελευταίες διδασκαλίες του Θεανθρώπου. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, τη Μεγάλη Τρίτη φτιάχνονται τα κουλουράκια και τα τσουρέκια, έθιμο ωστόσο, που συνήθως γίνεται τη Μεγάλη Πέμπτη. Στη Θάσο αναβιώνει το πανάρχαιο έθιμο «Για βρεξ’ Απρίλη μ’», όπου χορεύονται παραδοσιακοί χοροί. Στην Ιερισσό της Χαλκιδικής έχουν το έθιμο «Του μαύρου νιου τ’ αλώνι». Μετά την επιμνημόσυνη δέηση και την εκφώνηση του πανηγυρικού, οι γεροντότεροι αρχίζουν το χορό. Σιγά-σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και συχνά ο χορός έχει μήκος τετρακόσια μέτρα. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον «Καγκέλευτο» χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους, κατά την επανάσταση του 1821. Κατά τη διάρκεια της γιορτής μοιράζεται καφές που βράζει σε μεγάλο καζάνι «ζωγραφίτικος», τσουρέκια και αυγά.

Η παραβολή των 10 παρθένων: Πέντε φρόνιμες και πέντε μωρές παρθένοι περιμένουν το Νυμφίο (γαμπρό) να έλθει να παραλάβει τη νύφη. Οι φρόνιμες παίρνουν μαζί με τα αναμμένα λυχνάρια τους και λάδι, όχι όμως και οι μωρές. Ο νυμφίος, όμως, αργεί, οι παρθένες νυστάζουν και κοιμούνται. Όταν ακούγεται η φωνή «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται», οι μωρές παρθένες ψάχνουν να βρουν λάδι για να ανάψουν τα σβησμένα λυχνάρια τους, αργοπορούν και μένουν έξω από το γάμο, δηλαδή «εκτός νυμφώνος». Με την παραβολή αυτή Ο Κύριος προσπαθεί να αφυπνίσει τους ανθρώπους και τους καλεί να είναι έτοιμοι για να τον υποδεχθούν, κρατώντας τις λαμπάδες των αρετών τους όταν θα έλθει αιφνίδια, είτε κατά τη στιγμή του θανάτου τους, είτε κατά τη Δευτέρα Παρουσία.

Η παραβολή των ταλάντων: Η παραβολή αυτή δημιουργεί πολλές εύλογες απορίες σ’ όσους δεν έχουν υπόψη τους και τα υπόλοιπα λόγια του Κυρίου, ώστε να μπορέσουν συνδυάζοντάς τη με αυτά, να αποδώσουν το σωστό νόημα σ’ αυτή. Τα τάλαντα, όπως προκύπτει σαφώς από την παραβολή αποτελούν περιουσία του κυρίου και δίδονται προσωρινά στους δούλους για να τα διαχειριστούν και να παράγουν καρπό, σε καμιά περίπτωση δεν είναι δικά τους. Τα τάλαντα (χαρίσματα) δίδονται, όπως και οι δοκιμασίες, «εκάστω κατά την ιδίαν δύναμιν», δηλαδή ανάλογα με την πνευματική ωριμότητα και τις ικανότητες κάθε ανθρώπου, ώστε να τον ωφελήσουν και να μην τον βλάψουν. Αυτό είναι φανερό απ' το ότι οι άλλοι δυο δούλοι, που πήραν περισσότερα τάλαντα, κατάφεραν με την προσπάθειά τους να τα διαχειριστούν σωστά και να τα πολλαπλασιάσουν, ενώ ο αχάριστος δούλος δεν κατάφερε να διαχειριστεί ούτε το ένα, αλλά είχε και πνευματική ζημιά απ' αυτό.

Το τροπάριο της Κασσιανής: Πολλοί εσφαλμένα πιστεύουν ότι η Κασσιανή ήταν μια αμαρτωλή γυναίκα. Η Κασσιανή προοριζόταν να γίνει βασίλισσα, σύζυγος του Θεοφίλου. Ο Θεόφιλος της είπε «εκ γυναικός ερρύει τα φαύλα» και αυτή απάντησε «εκ γυναικός πηγάζει τα κρείττω» αυτός προσβλήθηκε και πήρε τη Θεοδώρα. Τότε η Κασσιανή έγινε μοναχή και υμνογράφος και έγραψε τον γνωστό ύμνο "η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή".

Μεγάλη Τετάρτη:
Την ημέρα εκείνη ο Κύριος βρισκόταν στο σπίτι του Φαρισαίου στα Ιεροσόλυμα. Εκεί υπήρχε μια γυναίκα αμαρτωλή, γνωστή στην πόλη. Η γυναίκα αυτή παρά τις δυσκολίες της εποχής και το γεγονός ότι ήταν αμαρτωλή κατάφερε να εισχωρήσει στο σπίτι και να πλησιάσει το Χριστό. Μόλις τον αντίκρισε άρχισε να κλαίει. Τα δάκρυα της έραιναν τα πόδια του Θεανθρώπου και τα μαλλιά της τα σκούπιζαν. Όλο αυτό το σκηνικό και οι πράξεις δείχνουν την πραγματική μεταμέλεια. Αυτή την ημέρα όμως γίνεται και η προδοσία του Ιούδα καθώς ο ίδιος θα ενημερώσει τους Εβραίους για την πράξη που θα κάνει ζητώντας τα 30 αργύρια. Δημιουργείται μ’ αυτόν τον τρόπο μια μεγάλη αντίθεση. Από την μια η αμαρτωλή γυναίκα πλησιάζει το Χριστό και γίνεται Αγία. Και από την άλλη ο μαθητής του Χριστού ακολουθεί το δρόμο της προδοσίας.

Τη Μεγάλη Τετάρτη διαβάζεται το μύρωμα του Ιησού από την αμαρτωλή, κατά τη διάρκεια του οποίου μιλά για τον επερχόμενο θάνατό του. Το απόγευμα της Μεγάλης Τετάρτης, στις εκκλησίες μας τελείται το Μυστήριο του Μεγάλου Ευχέλαιου. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, οι γυναίκες πηγαίνουν στο Μεγάλο Ευχέλαιο έχοντας μαζί τους μια σουπιέρα με αλεύρι. Σε αυτό στερεώνουν τρία κεριά, τα οποία καίνε κατά την τέλεση του Μυστηρίου. Το αλεύρι αυτό το χρησιμοποιούν για να φτιάξουν τα πασχαλινά κουλούρια την επόμενη ημέρα. Παλιότερα, στην Αθήνα οι γυναίκες της εκκλησίας πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και μάζευαν αλεύρι, το οποίο ζύμωναν χωρίς προζύμι. Ο παπάς ακουμπούσε πάνω στη ζύμη το Σταυρό με το Τίμιο Ξύλο και το ζυμάρι φούσκωνε. Αυτό αποτελούσε το προζύμι της χρονιάς.

Μεγάλη Πέμπτη:
Την ημέρα εκείνη έχουμε την αποκορύφωση του Θείου δράματος. Ο Ιησούς κοινωνεί τους μαθητές του δίνοντάς τους από ένα κομμάτι ψωμί που συμβολίζει το σώμα του και κρασί που συμβολίζει το αίμα του. Το βράδυ ψέλνονται τα Δώδεκα Ευαγγέλια και στην εκκλησία περιφέρεται ο Σταυρός με τον Ιησού. Αφού τελειώσουν τα 12 Ευαγγέλια, κοπέλες αναλαμβάνουν να στολίσουν τον Επιτάφιο. Το κύριο έθιμο της Μεγάλης Πέμπτης είναι το βάψιμο των κόκκινων αυγών και ζύμωμα των τσουρεκιών. Αυτήν την ημέρα οι νοικοκυρές δεν πλένουν, δεν απλώνουν ούτε κάνουν άλλες δουλειές στο σπίτι.

Στη Λήμνο, το πρώτο πασχαλινό αυγό είναι της Παναγίας και το τοποθετούν στο εικονοστάσι. Στη Σίφνο, οι γυναίκες φτιάχνουν τα λεγόμενα «Πουλιά της Λαμπρής», που είναι κουλούρες σε διάφορα σχήματα πουλιών ή ζώων, τα οποία είναι στολισμένα με κόκκινα αυγά. Στη Δυτική Μακεδονία, οι γυναίκες απλώνουν στο μπαλκόνι κόκκινα πανιά καιοι οικογένειες που έχουν πένθος δεν βάφουν τα αυγά κόκκινα αλλά κάποιο άλλο χρώμα. Στα Χανιά φτιάχνουν ένα ανθρώπινο ομοίωμα του Ιούδα από ξύλα, τον οποίο περιφέρουν σε όλο το χωριό και τον χτυπούν. Στο νησί της Αποκάλυψης, την Πάτμο, επίκεντρο των τελετών και ακολουθιών αποτελεί ο «Νιπτήρας». Στολίζεται με λαμπρές βάγιες και ποικιλία ανοιξιάτικων λουλουδιών. Την Μ.Πέμπτη γίνεται αναπαράσταση του «Μυστικού Δείπνου» του Νιπτήρα σε κεντρική πλατεία της Χώρας.

Μεγάλη Παρασκευή:
Πρόκειται για την ημέρα των Παθών. Το βράδυ τελείται η περιφορά του Επιταφίου, ενώ οι καμπάνες χτυπούν πένθιμα όλη την ημέρα. Πολλοί φτιάχνουν ταχινόσουπες και άλλοι συνηθίζουν να πίνουν λίγο ξίδι εις ανάμνηση αυτού που έδωσαν στον Ιησού. Σε κάποια μέρη της Ελλάδας, τα λουλούδια του Επιταφίου φυλάσσονται, μετά την περιφορά, από τους πιστούς γιατί θεωρούνται θαυματουργά. Για τους πιστούς, η νηστεία της ημέρας είναι αυστηρότατη και απαγορεύει ακόμα και το λάδι, ενώ το έθιμο απαγορεύει κάθε εργασία την ημέρα αυτή. Στην Κρήτη τη Μεγάλη Παρασκευή υπάρχει το έθιμο ο ιερέας να μνημονεύει εντός της εκκλησίας πριν την περιφορά του Επιταφίου τα ονόματα όλων των κεκοιμημένων συγχωριανών της κάθε οικογένειας, έστω και πολλές γενιές πίσω.

Μεγάλο Σάββατο:
Ένα από τα βασικότερα τελετουργικά στοιχεία της Ανάστασης είναι το αναστάσιμο Φως, με κορυφαία στιγμή την πρόσκληση του ιερέα «Δεύτε λάβετε Φως». Το Φως αυτό οι πιστοί το μεταφέρουν στα σπίτια τους. Σε κάποιες περιοχές μάλιστα θεωρούνταν καλοτυχία να μη σβήσει η λαμπάδα με το Άγιο Φως μέχρι να φτάσουν οι πιστοί στο σπίτι. Μπαίνοντας «σταυρώνουν» πρώτα το ανώφλι της εξώπορτας, ενώ παλαιότερα ανανέωναν και το φως του καντηλιού και μάλιστα προσπαθούσαν να το κρατήσουν αναμμένο όσο περισσότερες μέρες μπορούσαν χωρίς να σβήσει.

Κυριακή του Πάσχα:
Το σούβλισμα του αρνιού είναι από τα αρχαιότερα έθιμα και έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Σύμφωνα με την παράδοση οι αρχαίοι Έλληνες σαράντα μέρες μετά το θάνατο του φίλου ή συγγενή τους όφειλαν να μαγειρεύουν δίπλα στο τάφο, διότι πίστευαν ότι στο γεύμα που δίνεται μετά την ταφή και το μνημόσυνο, συμμετέχει και ο ίδιος ο νεκρός.

Στη Σκυλόγιαννη της Εύβοιας "χορεύουν γύρω από την εκκλησία, τραγουδώντας:
Σήμερα Χριστός Ανέστη / και στους ουρανούς ευρέθη,
σήμερα τα παλληκάρια / στέκονται σαν τα βλαστάρια κ.τ.λ.

Στην Αμυγδαλιά Δωρίδας "Όταν βγαίνουν στο προαύλιο της Εκκλησίας... πιάνονται σε χορό οι άντρες μόνο και προπαντός οι πιο σεβάσμιοι. Το χορό παλιά ξεκινούσε πρώτα ο παπάς τραγουδώντας το τραγούδι "Σαράντα δυο Τουρκόπουλα..." και φέρνουν γύρω την εκκλησία τρεις φορές και μετά ξεκινούν χορεύοντας και κατεβαίνουν στην πλατεία".

Στο Καστελλόριζο ο χορός των κοριτσιών που στήνεται στον αυλόγυρο του Μητροπολιτικού ναού το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, είναι από τα γραφικότερα λαμπριάτικα έθιμα. Για τις περιορισμένες κοπέλες του νησιού είναι ένα από τα κυριότερα γεγονότα της ζωής τους. Είναι η μόνη περίπτωση να δουν και να τις δουν τα παλικάρια του νησιού.

Στην Κύθνο το Πάσχα γίνεται μεγάλο λαϊκό γλέντι και συνήθως γάμοι με παλαιά γραφικότητα. Ακολουθεί γεύμα οπού σερβίρονται τα "αληφόνια", άγρια πικροράδικα και τα περίφημα θερμιώτικα "τσιμπητά" μαζί με φρέσκια μυζήθρα.
"Τρεις νύφες θα χορέψουνε κι οι τρεις στο πανηγύρι χώρια θα πιάσει η κάθε μια και το χορό θα σύρει . Αρχίνησε τραγουδιστή και το λαγούτο παίξε και χώρια τα παινέματα της κάθε νύφης πλέξε".

Την Κυριακή του Πάσχα και καθόλη τη διάρκεια της Άνοιξης στην Ήπειρο αλλά και σε κάποια μέρη της Μακεδονίας αναβιώνει το έθιμο του Ζαφείρη. Το όνομα δεν είναι σταθερό και μπορεί και να συναντηθεί ως Μαγιόπουλο ή ακόμα και Φουσκοδέντρι. Το έθιμο αυτό είναι ουσιαστικά ένα παιδικό παιχνίδι και την αναβίωση του. Το παιδί που έχει το ρόλο του Ζαφείρη παριστάνει το νεκρό, ενώ τα υπόλοιπα μαζεύουν λουλούδια και φύλλα. Τον στολίζουν και παράλληλα τον μοιρολογούν κρατώντας στα χέρια τους καλάμια αντί για λαμπάδες. Στο τέλος του μοιρολογιού, όλα τα παιδιά μαζί φωνάζουν «Σήκου Ζαφείρη, Σήκου!» και ο «νεκρός» ανασταίνεται από το στολισμένο με λουλούδια κρεβάτι του και τα κυνηγά φωνάζοντας και γελώντας. Αλίμονο στον άτυχο που θα πιάσει ο αναστημένος Ζαφείρης, γιατί θα είναι ο «νεκρός» της επόμενης χρονιάς ή του επόμενου γύρου.

Στο Μαραθόκαμπο της Σάμου, την Κυριακή του Πάσχα, εδώ και περίπου 100 χρόνια διατηρείται το έθιμο των τουφεκιών, ένα έθιμο με καταβολές στην Επανάσταση του 1821. Στις ημέρες μας, οι κάτοικοι προσπαθούν κάθε χρονιά να προσφέρουν και εντυπωσιακότερο θέαμα, προσελκύοντας επισκέπτες από όλη την Ελλάδα και τον κόσμο. Για το έθιμο αυτό ο κόσμος προετοιμάζεται μήνες πριν. Συγκεντρώνουν τα υλικά τους και σιγά σιγά κατασκευάζουν απίστευτο αριθμό εκτοξευτήρων-τουφεκιών.

Την Κυριακή του Πάσχα στις 3 το απόγευμα, στο Μοναστήρι της Πάτμου γίνεται η 2η Ανάσταση κατά την οποία το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο διαβάζεται σε επτά γλώσσες (ιταλικά, γαλλικά, ρώσικα, αγγλικά, γερμανικά, σέρβικα και αρχαία ομηρικά ελληνικά) και από τον ηγούμενο μοιράζονται κόκκινα αυγά στους πιστούς.

Στην Καλαμάτα έχουμε τον περίφημο Σαϊτοπόλεμο. Οι ρίζες του εθίμου βρίσκονται στους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821. Ο θρύλος θέλει τους Μεσσήνιους να χρησιμοποίησαν σαΐτες γεμάτες με εκρηκτικά για την αναχαίτιση του ιππικού των Τούρκων, τρομάζοντας τα άλογα και αποδεικνύοντας ότι η νίκη σε μια μάχη δεν έρχεται από την αριθμητική υπεροχή. Αρκετοί από τους συμμετέχοντες φορούν παραδοσιακές φορεσιές, κρατώντας στα χέρια τους τις χειροποίητες σαΐτες, οι οποίες φτιάχνονται από χάρτινα ρολά γεμισμένα με μπαρούτι. Τα «μπουλούκια», όπως ονομάζονται, οι ομάδες των σαϊτολόγων- αναβιώνουν το έθιμο αυτό κάθε χρόνο, ως υπενθύμιση του ηρωισμού Ελλήνων επί της Τουρκοκρατίας.

Εν κατακλείδι, η Μεγάλη εβδομάδα αλλά και η Κυριακή του Πάσχα είναι μέρες γεμάτες κατάνυξη αλλά και έθιμα, με τα οποία οι πιστοί εκφράζουν τη συμμετοχή τους στα πάθη του Κυρίου αλλά και τη χαρά τους για την Ανάστασή του. Η ημέρα του Πάσχα συμβολίζει την πνευματική και εσωτερική ανάσταση του ανθρώπου αλλά εκφράζει και την ελπίδα των πιστών για το πέρασμά τους από τα πάθη στη λύτρωση.

Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία:
www.alfavita.gr
www.dogma.gr
www.tovima.gr
http://www.aftodioikisi.gr

---

Γράφει η Ζαχαρένια Οικονομίδη, Φιλόλογος