Άγχος ή φόβος…; Μοιάζουν;

Γράφτηκε από την Ειρήνη Παναγοπούλου, Κλινική Ψυχολόγος, Ειδικός Σεξουαλικής Υγείας 17-01-2016

Άγχος… για τους περισσότερους ανθρώπους υπάρχει επί μονίμου βάσεως. Πρόκειται για ένα κοινό και συνηθισμένο βίωμα. Τι είναι το άγχος όμως από επιστημονικής απόψεως; …. και σε τι διαφέρει από το φόβο; Μήπως πίσω από το άγχος βρίσκεται κάποιος φόβος;

Για αρχή να καταστήσω σαφές πως:

το άγχος δηλώνεται για κάτι γενικό, ενώ ο φόβος για κάτι πιο συγκεκριμένο..
Φόβος: ορίζεται ως μια δυσάρεστη αίσθηση που σχετίζεται με την επέλευση ενός άμεσου και συγκεκριμένου κινδύνου. Ο οδηγός που βλέπει ένα φορτηγό να κινείται μετωπικά προς το μέρος του αισθάνεται φόβο. Το ίδιο και ένα άτομο που βλέπει ξαφνικά μπροστά του μια οχιά. Πρόκειται για ένα συγκεκριμένο, επικίνδυνο στοιχείο που απειλεί τη ζωή ή την ακεραιότητα ενός ατόμου. Ο φόβος απαρτίζεται από μια δυσάρεστη υποκειμενική αίσθηση- το άτομο σκέπτεται: «κινδυνεύω, μπορεί να πάθω κάτι επιβλαβές»- καθώς και από σωματικές αντιδράσεις, όπως διαστολή της κόρης του ματιού, ταχυπαλμία εφίδρωση κ.λ.π. ο φόβος διασφαλίζει τη ζωή του ατόμου, επειδή του επιτρέπει να εντοπίζει και μετά να αντιμετωπίζει κινδύνους. Ενεργοποιεί δηλαδή την αντίδραση πάλης ή φυγής – fight or flight response- μια αντίδραση διέγερσης του οργανισμού που ωθεί το άτομο να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο είτε επιθετικά είτε με φυγή. Ωστόσο η μειωμένη αίσθηση φόβου συσχετίζεται με ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, που καθιστά το άτομο πιο ευάλωτο σε σωματική βλάβη.

Ειδικότερα, ο φόβος διαδραματίζει θετικό ρόλο στην ανάπτυξη και την εξέλιξη του ατόμου. Παραδείγματος χάριν, ο προσαρμοστικός ρόλος του φόβου διαφαίνεται στις επιτεύξεις του ατόμου: ο φοιτητής που φοβάται ότι εάν δεν διαβάσει, δεν θα γράψει καλά στις εξετάσεις, κινητοποιείται να μελετήσει και έχει θετικά αποτελέσματα.

Βασικές κατηγορίες φόβων

-Διαταραχή πανικού: χαρακτηρίζεται από επεισόδια έντονου, ανεξέλεγκτου φόβου ή άγχους που μπορεί να εμφανίζονται ξαφνικά και χωρίς να υπάρχει κάποιος προφανής λόγος. Τα συμπτώματα μιας προσβολής πανικού περιλαμβάνουν: ταχυκαρδία, εφίδρωση, τρεμούλα ή έντονο τρόμο, αίσθημα δύσπνοιας ή πλακώματος στο στήθος, ναυτία, αίσθημα ζάλης ή λιποθυμίας, αίσθημα μη πραγματικότητας, φόβο απώλειας του ελέγχου ή ότι τρελαίνεσαι, φόβο ότι θα πεθάνεις, μουδιάσματα, ρίγη ή ξαφνικά αισθήματα ζέστης. Η διαταραχή πανικού φαίνεται να συνδέεται με σημαντικές μεταβατικές περιόδους ή γεγονότα που φέρνουν μεγάλο στρες (γάμος, χωρισμός, ατύχημα κ.λ.π.).

-Αγοραφοβία: Συχνά, οι άνθρωποι με διαταραχή πανικού αναπτύσσουν αγοραφοβία, δηλαδή φοβούνται και αποφεύγουν να βρεθούν σε χώρους ή καταστάσεις από τις οποίες είναι δύσκολο να διαφύγουν σε περίπτωση που έχουν μια προσβολή πανικού ή όπου ενδεχομένως δεν θα υπάρχει δυνατότητα βοήθειας (π.χ. να βρίσκονται μέσα σε πλήθος ή σε ανελκυστήρα, να στέκονται στην ουρά, να ταξιδεύουν σε αυτοκίνητο, αεροπλάνο κ.λ.π.). Στις χειρότερες περιπτώσεις, το άτομο μένει συνέχεια μέσα στο σπίτι του όπου νιώθει πιο ασφαλής. Η αγοραφοβία συνήθως εκδηλώνεται μέσα στον πρώτο χρόνο από την έναρξη των προσβολών πανικού.

-Κοινωνική φοβία: χαρακτηρίζεται από έντονο και παράλογο φόβο του ατόμου ότι θα ταπεινωθεί ή θα έρθει σε αμηχανία σε κοινωνικές καταστάσεις π.χ. όταν πρόκειται να μιλήσει δημόσια, να γνωρίσει καινούργιους ανθρώπους. Πρόκειται για άτομα υπερευαίσθητα στην κριτική, στην απόρριψη και όταν είναι εκτεθειμένοι στην παρατήρηση και τον έλεγχο των άλλων φοβούνται ότι αυτοί θα δουν τα συμπτώματα του άγχους τους και θα τους περιγελάσουν. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν ταχυκαρδία, τρέμουλο, ιδρώτα και ενδέχεται να καταλήξουν σε πανικό. Το πρόβλημα συνήθως ξεκινά κατά την εφηβεία, σε παιδιά που μπορεί να είναι ντροπαλά, με αφορμή κάποια στρεσογόνο ή ταπεινωτική εμπειρία.

-Ειδική φοβία: βασικό χαρακτηριστικό της ειδικής φοβίας είναι ένας έντονος, επίμονος και παράλογος φόβος για συγκεκριμένα πράγματα ή καταστάσεις, π.χ. ζώα, έντομα, ύψος, αίμα, ενέσεις κ.λ.π. Η έκθεση του ατόμου στο αντικείμενο του φόβου προκαλεί αντίδραση άγχους που μπορεί να πάρει τη μορφή μιας προσβολής πανικού. Οι ειδικές φοβίες μπορεί να ξεκινήσουν στην παιδική ηλικία ή στη νεαρή ενήλικη ζωή, με αφορμή κάποιο τραυματικό γεγονός, όπως επίθεση από σκυλί.

-Ομοφοβία: Σύμφωνα με το Journal of Homosexuality, ορίζεται ως η παθολογική έκφραση αρνητικών συναισθημάτων καθώς και συμπεριφορών – στάσεων κατά των ομοφυλόφιλων. Βασίζεται στην προκατάληψη που δημιουργείτε από την άγνοια και καταλήγει σε διάκριση ενάντια στους ομοφυλόφιλους. Αναφέρεται στην ιδεοληπτική εχθρότητα, στον παράλογο φόβο και στην αρνητική στάση προς τους ομοφυλόφιλους. Εκφράζεται με λεκτικές επιθέσεις, εξευτελισμό, διακρίσεις στο χώρο εργασίας, λογοκρισία στα Μ.Μ.Ε..και με ακραίες μορφές βίας τα λεγόμενα εγκλήματα μίσους που επιφέρουν ακόμα και το θάνατο.

Οφείλω να τονίσω πως το τι σημαίνουν οι φοβίες μας και πως «μπλέκονται περίτεχνα» στο μυαλό μας, ποικίλλει από προσωπικότητα σε προσωπικότητα και δεν πρέπει τα παραδείγματα που αναφέραμε να χρησιμοποιηθούν ως διάγνωση από μη ειδικούς. Στην Ιατρική και στην Ψυχολογία, η λέξη «παρόμοια» δεν αρκεί για την διάγνωση, καθώς είναι απαραίτητη η προσωπική επαφή με τον άνθρωπο προκειμένου να κρίνουμε.

Άγχος: έχει κοινά χαρακτηριστικά με το φόβο. Πρόκειται για ένα δυσάρεστο υποκειμενικό βίωμα που συσχετίζεται με την αίσθηση του κινδύνου, δηλαδή συνοδεύεται από τη σκέψη ότι κάτι κακό θα συμβεί και εκδηλώνεται με τις ίδιες σωματικές αντιδράσεις όπως και ο φόβος. Στην περίπτωση του άγχους όμως η εκτίμηση του κινδύνου δεν είναι ρεαλιστική ή και η συναισθηματική αίσθηση του φόβου είναι υπερβολική. Δηλαδή η γνωσιακή εκτίμηση του κινδύνου απέχει από την πραγματικότητα: για παράδειγμα λέει κάποιος «δεν μπαίνω στη θάλασσα, διότι μπορεί να με φάει ένα πολύ μεγάλο ψάρι», ένα ενδεχόμενο που θα μπορούσε να συμβεί, αλλά δεν είναι πιθανό. Επιπλέον, η συναισθηματική αντίδραση του ατόμου είναι πολύ πιο έντονη από εκείνη την οποία θα δικαιολογούσε η εκτίμηση της πραγματικότητας, όπως η αντίδραση του έντονου τρόμου όταν το άτομο που φοβάται τα ψάρια ακούει ότι κάποιος τραυματίστηκε από δράκαινα. Βασικό χαρακτηριστικό επομένως του άγχους είναι η συνειδητοποίηση από το άτομο ότι η αντίδραση του είτε δεν είναι ρεαλιστική είτε είναι υπερβολική.

Αξίζει να θυμόμαστε, πως το άγχος όταν είναι ελεγχόμενο, μπορεί να είναι ευπρόσδεκτο και επιθυμητό. Τα έργα τρόμου που στοχεύουν ακριβώς στην πρόκληση του άγχους είναι δημοφιλή γι αυτό το λόγο. Ακόμα και οι αθλητικές δραστηριότητες που προκαλούν άγχος όπως το bungie- jumping και η αναρρίχηση, συνιστούν πηγή ευχαρίστησης για πολλούς. Στις περιπτώσεις αυτές πρόκειται για άγχος και όχι για φόβο, διότι υπάρχει η εκτίμηση του κινδύνου, το άτομο δηλαδή γνωρίζει ότι ο κίνδυνος είναι τελικά μικρός.

Θεραπεία

Εκτός από τεχνικές ή φάρμακα που ανακουφίζουν τα συμπτώματα του άγχους και του φόβου, η επιλογή της ψυχοθεραπείας μπορεί να δώσει μόνιμη λύση στο παρόν πρόβλημα, βοηθώντας να αποκαλυφθούν οι βαθύτερες αιτίες που κρύβονται πίσω απ’ αυτό, όπως εσωτερικές συγκρούσεις, ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση, τραύματα παιδικής ηλικίας και εσωτερικοί φόβοι που "προβάλλονται" ή αλλιώς καθρεφτίζονται, σε εξωτερικά αντικείμενα και καταστάσεις.

Να θυμάστε… Το άγχος γίνεται πιο λειτουργικό και οι φοβίες θεραπεύονται, αρκεί να το προσπαθήσετε για μια πιο χαρούμενη ζωή!

Βιβλιογραφία
Barlow, D. H. (2001). Anxiety and its disorders (2nd edition). New York: Guilford.
Nesse, R., (1998). Emotional disorders in evolutionary perspective. British journal of Medical psychology, 71, 397- 415.
Zuckerman, M., (1991). One person’s stress is another person’s pleasure. In C.D. Spielberg, I. G. Sarason, Z. Kulczar & G. L. Van Heck (Eds.), Stress and emotion: Anxiety, anger and curiosity (vol. 14, pp. 31-45). Washington, DC: Hemisphere publishing.

---

Γράφτηκε από την Ειρήνη Παναγοπούλου, Κλινική Ψυχολόγος, Ειδικός Σεξουαλικής Υγείας