Παγκόσμια Ημέρα Εθελοντικού Καθαρισμού Ακτών (3ο Σάββατο του Σεπτεμβρίου)

Ελεάννα Μάνεση Περιβαλλοντολόγος - Δασολόγος 19-09-2015

Τα απορρίμματα σε θάλασσες και ακτές ρυπαίνουν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, όλες τις περιοχές του πλανήτη. Την έκταση του προβλήματος σε παγκόσμιο επίπεδο φέρνει στο προσκήνιο κάθε χρόνο από το 1985, ο Παγκόσμιος Εθελοντικός Καθαρισμός Ακτών (Ιnternational Coastal Cleanup – ICC), πρωτοβουλία του περιβαλλοντικού μη-κυβερνητικού οργανισμού Ocean Conservancy.

Η δράση αυτή, που άρχισε από μία ευαισθητοποιημένη κάτοικο στην Καλιφόρνια πριν 30 χρόνια, εξελίχθηκε γρήγορα σε παγκόσμια εκστρατεία στην οποία, το τρίτο Σάββατο κάθε Σεπτέμβρη, συμμετέχουν περισσότεροι από 10 εκατομμύρια εθελοντές σε 155 χώρες του κόσμου!

Στη χώρα μας την πρωτοβουλία αυτή συντονίζει η Ελληνική Ένωση Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος – HELMEPA.

Για το λόγο αυτό, από το 1983 η Ελληνική Ένωση Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος, γνωστή ως HELMEPA, μέσω των ετήσιων εκστρατειών του γνωστού σε όλους μας «Γλάρου» προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει τους αρμόδιους φορείς και το ευρύτερο κοινό για Καθαρές Θάλασσες και Ακτές.

Από το 1991, συνολικά 68.500 εθελοντές έχουν καθαρίσει συμβολικά 1.500 χιλιόμετρα ακτογραμμής, έκταση μεγαλύτερη από την ακτογραμμή της Πελοποννήσου! Έχουν δε συλλέξει και καταγράψει απορρίμματα συνολικού βάρους 300 τόνων, ενώ από το 2010, 20% των απορριμμάτων διαχωρίζεται και ανακυκλώνεται με την υποστήριξη της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (Μπλε Κάδοι).

Από την καταγραφή στη δεκαετία 2004 – 2014, προκύπτει ότι βρέθηκαν από τους εθελοντές συνολικά 565.000 αποτσίγαρα που αντιστοιχούν σε 28.250 πακέτα τσιγάρων και είναι με διαφορά πρώτα στον κατάλογο των 10 πολυπληθέστερων απορριμμάτων στην Ελλάδα.



Τι είναι όμως τα θαλάσσια απορρίμματα;

Σύμφωνα με το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) θαλάσσια απορρίμματα είναι τα αντικείμενα τα οποία έχουν κατασκευαστεί ή χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο και έχουν εσκεμμένα ή ακούσια αφεθεί στις θάλασσες και τις ακτές. Σε αυτά περιλαμβάνονται υλικά που έχουν μεταφερθεί στο θαλάσσιο περιβάλλον από την ξηρά μέσω των ποταμών, αποστραγγιστικών και αποχετευτικών δικτύων ή των ανέμων. Τα θαλάσσια απορριμμάτα μπορεί να αποτελούνται από πλαστικό, ξύλο, μέταλλο, γυαλί, λάστιχο, ύφασμα, χαρτί κ.λπ. (UNEP, 2009. Marine Litter: A Global Challenge. Nairobi: UNEP. 232 pp. )

Ο παραπάνω ορισμός διευρύνθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσθέτοντας στα θαλάσσια απορρίμματα και τα ημι-στερεά υπολείμματα όπως τα ορυκτά και φυτικά έλαια, παραφίνες και χημικά που συχνά μολύνουν τις θάλασσες και τις ακτές. (MSFD Task Group 10 report, European Commission/JRC/Ifremer/ICES 2010).

Σύμφωνα με στοιχεία του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP), υπολογίζεται ότι περίπου 8 εκατομμύρια αντικείμενα απορρίπτονται κάθε χρόνο σε θάλασσες και ωκεανούς.
Το πρόβλημα των θαλάσσιων απορριμμάτων είναι παγκόσμιο με ανυπολόγιστες περιβαλλοντικές, οικονομικές επιπτώσεις καθώς και επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία και την αισθητική. Τα στερεά απορρίμματα αποτελούν απειλή για την ανθρώπινη υγεία και τη θαλάσσια πανίδα: υπολογίζεται ότι πάνω από ένα εκατομμύριο θαλασσοπούλια, 100.000 θαλάσσια θηλαστικά και θαλάσσιες χελώνες πεθαίνουν κάθε χρόνο παγιδευμένα σε απορρίμματα ή τρώγοντας τα.

Επιπλέον, κάποια από τα είδη ψαριών που προσλαμβάνουν πλαστικά είναι τακτικοί επισκέπτες στο πιάτο μας. Με την κατανάλωση θαλασσινών που έχουν εκτεθεί σε πλαστικά και χημικά με βάση το πετρέλαιο, η ανθρώπινη υγεία τίθεται και αυτή σε κίνδυνο. Οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία δεν είναι απόλυτα σαφείς.

Επίσης, τα απορρίμματα υποβαθμίζουν το παράκτιο περιβάλλον και έχουν οικονομικό αντίκτυπο στις τοπικές κοινωνίες μέσω της μειωμένης τουριστικής κίνησης και της ζημιάς που προκαλούν σε αλιευτικά δίχτυα.

Θαλάσσια απορρίμματα προερχόμενα από τη στεριά

Υπολογίζεται ότι το 80% των θαλάσσιων απορριμμάτων προέρχεται από ανθρώπινες δραστηριότητες στη στεριά και ένα 20% από δραστηριότητες στη θάλασσα. Ειδικότερα ένα στα δύο απορρίμματα που καταλήγουν σε θάλασσες και ακτές προέρχονται από παραθαλάσσιες δραστηριότητες αναψυχής.

Ακόμη και αν ρίχνονται στην ξηρά, τα ποτάμια, η πλημμυρίδα και ο άνεμος μεταφέρουν τα απορρίμματα στη θάλασσα. Οι αλιευτικές δραστηριότητες, η ναυτιλία, οι υπεράκτιες εγκαταστάσεις, όπως οι πετρελαιοπηγές και το αποχετευτικό σύστημα συνεισφέρουν τα υπόλοιπα.

Το πολυδιάστατο πρόβλημα των θαλάσσιων απορριμμάτων οφείλεται μεταξύ άλλων στη διαχειριστική ανεπάρκεια των στερεών αποβλήτων, στην έλλειψη κατάλληλων υποδομών, στην έλλειψη υιοθέτησης αποτελεσματικών νομικών μέτρων και μηχανισμών ελέγχου και οικονομικών πόρων.

Τα προβλήματα αυτά επιδεινώνει η μεγάλη διάρκεια ζωής πολλών απορριμμάτων.


Τα πλαστικά απορρίμματα αποτελούν το νούμερο ένα κίνδυνο κυρίως λόγω της ανθεκτικότητάς τους. Ως συνθετικό συστατικό, το πλαστικό δεν βιοδιασπάται. Αντίθετα, μέσω της ηλιακής θερμότητας και τη διαδικασία της φωτοδιάσπασης διαλύεται σε μικρότερα κομμάτια που περιφέρονται στη θάλασσα και εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα απειλώντας την υγεία όχι μόνο της θαλάσσιας πανίδας αλλά και των ανθρώπων.

Αντίθετα από τα οργανικά υλικά, το πλαστικό στη φύση δεν «εξαφανίζεται» ποτέ και συσσωρεύεται στο περιβάλλον και ιδιαίτερα στους ωκεανούς. Το φως του ήλιου, το αλμυρό νερό και τα κύματα σπάνε τα πλαστικά σε ολοένα και μικρότερα κομμάτια. Μια πάνα ή ένα πλαστικό μπουκάλι μίας χρήσης ενδέχεται να χρειαστούν περίπου 500 χρόνια για να διασπαστούν σε μικροσκοπικά κομμάτια. Αλλά δεν είναι όλα τα μικροπλαστικά αποτέλεσμα της διαδικασίας διάσπασης. Κάποια από τα καταναλωτικά μας προϊόντα, όπως οι οδοντόκρεμες, τα καλλυντικά και τα προϊόντα προσωπικής υγιεινής περιέχουν ήδη μικροπλαστικά.

Τα ρεύματα των ωκεανών, σε συνδυασμό με τους ανέμους και την περιστροφή της γης, συγκεντρώνουν αυτά τα κομμάτια, κάποια από τα οποία έχουν μέγεθος μικρού (ενός εκατομμυριοστού του μέτρου) και δημιουργούν μεγάλες συστάδες σε περιοχές που ονομάζονται δίνες. Ανάλογα με το μέγεθος των κομματιών, μπορεί να μοιάζουν σαν ένας διάφανος τύπος «πλαστικής σούπας». Αυτές οι δίνες είναι ρευστές και αλλάζουν μέγεθος και σχήμα. Η μεγαλύτερη και πιο μελετημένη δίνη, η Δίνη του Βόρειου Ειρηνικού, εκτιμάται ότι έχει συγκεντρώσει 3,5 εκατομμύρια τόνους σκουπιδιών, επηρεάζοντας μια περιοχή που υπολογίζεται ότι έχει το διπλάσιο μέγεθος από αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών. Υπάρχουν άλλες πέντε κύριες δίνες στους ωκεανούς μας, όπου και εκεί συσσωρεύονται απόβλητα, συμπεριλαμβανομένου του Ατλαντικού.

Κάποια κομμάτια εκβράζονται για να αναμειχθούν με την άμμο, ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα μέρη του κόσμου. Άλλα κομμάτια γίνονται μέρος της διατροφικής αλυσίδας.

Ιδιαίτερα έντονο το πρόβλημα στη Μεσόγειο

Υπάρχουν κάποιες τοπικές παραλλαγές στην προέλευση των θαλάσσιων απορριμμάτων. Στη Μεσόγειο, στη Βαλτική και στη Μαύρη Θάλασσα, οι δραστηριότητες που εκτελούνται στην ξηρά δημιουργούν το μεγαλύτερο μέρος των θαλάσσιων απορριμμάτων. Στη Βόρεια Θάλασσα ωστόσο, οι θαλάσσιες δραστηριότητες αποτελούν εξίσου σημαντικό παράγοντα.

Πιο συγκεκριμένα σε απέραντο σκουπιδότοπο έχει μετατραπεί η Μεσόγειος, σύμφωνα με τελευταία έρευνα της Greenpeace, που διεξήχθη ύστερα από αίτημα του Πανεπιστήμιου του Εξιτερ. Η λεκάνη της Μεσογείου -και ιδιαίτερα το βορειοδυτικό τμήμα της, δηλαδή κυρίως οι θάλασσες Γαλλίας, Ισπανίας και Ιταλίας- έχει τη θλιβερή πρωτιά της πιο μολυσμένης, με πλαστικά και σκουπίδια κάθε είδους, θάλασσας του κόσμου!

Η απαράδεκτη αυτή κατάσταση, επισημαίνουν οι ειδικοί, οφείλεται στο γεγονός ότι η Μεσόγειος είναι περίκλειστη θάλασσα και περιβάλλεται από χώρες βιομηχανοποιημένες, με υψηλά επίπεδα τουρισμού και εμπορίου.

Στη Μεσόγειο σήμερα, ζουν περίπου 450 εκατομμύρια άνθρωποι και υπολογίζεται ότι μέχρι το 2025 ο αριθμός θα αυξηθεί σε 520 εκατομμύρια, εκ των οποίων τα 150 εκ. είναι συγκεντρωμένα στις ακτές ή σε μικρή απόσταση από αυτές. Επιπλέον, η Μεσόγειος αποτελεί ένα δημοφιλή τουριστικό προορισμό προσελκύοντας κάθε χρόνο περίπου 170εκ. τουρίστες. Όμως η Μεσόγειος και οι ακτές της εκτός από επισκέπτες φιλοξενούν μοναδικά οικοσυστήματα, φυτά και ζώα.

Τρόποι αντιμετώπισης

Παρόλο που τα θαλάσσια απορρίμματα είναι μία μόνο από τις πιέσεις που ασκούνται στην υγεία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία. Η συσσώρευση και η μακρά διατήρηση των πλαστικών στη φύση περιπλέκει ακόμη περισσότερο το ζήτημα. Τα θαλάσσια απορρίμματα αποτελούν διασυνοριακό πρόβλημα. Μόλις εισέλθουν στη θάλασσα, δεν έχουν πλέον ιδιοκτήτη. Αυτό κάνει τη διαχείρισή τους δύσκολη και υψηλά εξαρτώμενη από την καλή περιφερειακή και διεθνή συνεργασία.

Όπως και στη συνολική διαχείριση αποβλήτων, το σημείο εκκίνησης για την αντιμετώπιση των θαλάσσιων απορριμμάτων είναι η πρόληψη. Πώς μπορούμε να αποτρέψουμε τα απορρίμματα; Χρειαζόμαστε πλαστικές σακούλες κάθε φορά που πηγαίνουμε για ψώνια; Μπορούν κάποια από τα προϊόντα και τις διαδικασίες παραγωγής μας να σχεδιαστούν έτσι ώστε να μην περιέχουν ή να μη δημιουργούν μικροπλαστικά;

Το επόμενο βήμα είναι να αναλάβουμε δράση στην ξηρά, πριν τα απορρίμματα φθάσουν στις θάλασσές μας.

Κάποια τμήματα της νομοθεσίας της Ε.Ε. στοχεύουν άμεσα στα θαλάσσια ζητήματα. Για παράδειγμα, η οδηγία πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική της Ε.Ε. που υιοθετήθηκε το 2008 αναγνωρίζει τα θαλάσσια απορρίμματα ως έναν από τους τομείς προς αντιμετώπιση ώστε να επιτευχθεί μια καλή κατάσταση περιβάλλοντος για όλα τα θαλάσσια ύδατα έως το 2020. Προχωρώντας στον δρόμο που χάραξαν αυτές οι ευρωπαϊκές οδηγίες και η παγκόσμια δέσμευση που εκφράστηκε στη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη Rio+20 του 2012, το 7ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον της ΕΕ (2014-2020) προβλέπει τη θέσπιση μιας γραμμής βάσης και τον καθορισμό ενός στόχου μείωσης. Υπάρχουν επίσης Οδηγίες που έχουν καταρτιστεί για να συμβάλλουν στον περιορισμό της ρύπανσης από πλοία και λιμάνια. Η βελτίωση της υλοποίησης της πρόληψης των αποβλήτων και οι πολιτικές μείωσης μπορούν ίσως να αποφέρουν τεράστια οφέλη.

Αλλά τι γίνεται με τα απορρίμματα που επηρεάζουν ήδη τις θάλασσες και τους ωκεανούς μας; Τα θαλάσσια απορρίμματα συσσωρεύονται επί σειρά ετών στις θάλασσές μας. Κάποια κομμάτια έχουν βυθιστεί στον πυθμένα ενώ άλλα μετακινούνται μαζί με τα ρεύματα του ωκεανού. Είναι σχεδόν αδύνατο να φανταστούμε πώς μπορούμε να τα καθαρίσουμε όλα.

Υπάρχουν αρκετές πρωτοβουλίες «αλίευσης απορριμμάτων», όπου τα σκάφη συλλέγουν θαλάσσια απορρίμματα —παρόμοιες με τη συλλογή των αστικών αποβλήτων στην ξηρά. Εντούτοις, οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται δεν καταφέρνουν να συλλέξουν απορρίμματα κάτω από ένα ορισμένο μέγεθος. Άρα το πρόβλημα των μικροπλαστικών παραμένει άλυτο. Επιπροσθέτως, με δεδομένη την έκταση του προβλήματος και το μέγεθος των ωκεανών μας, αυτές οι πρωτοβουλίες είναι πολύ περιορισμένες για να αποφέρουν πραγματικές βελτιώσεις.

Ίσως όμως στο άμεσο μέλλον με την πρόοδο της τεχνολογίας βρεθεί κάποια λύση στο συγκεκριμένο πρόβλημα.

Κλείνοντας πιστεύω ότι σε μία δύσκολη χρονιά για τη χώρα μας, το μήνυμα της εκστρατείας καθαρισμού των ακτών έχει στόχο να υπενθυμίσει σε όλους μας πως οι καθαρές θάλασσες και ακτές αποτελούν πραγματικό πλούτο για τη χώρα και παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Είναι προς όφελος όλων μας να σεβόμαστε το παράκτιο και θαλάσσιο περιβάλλον της πατρίδας μας, να το προστατεύουμε από τη ρύπανση και να το προβάλλουμε στο εξωτερικό ως κομμάτι του πολιτισμού μας.