Η ποιότητα του αέρα στην Ευρώπη έχει βελτιωθεί σημαντικά από τη δεκαετία του 1970, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη της θέσπισαν πολιτικές και μέτρα σχετικά με την ποιότητα του αέρα. Οι εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων από πολλές από τις κυριότερες πηγές, όπως είναι οι μεταφορές, η βιομηχανία και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, υπόκεινται πλέον σε κανονιστικές ρυθμίσεις και γενικά παρουσιάζουν μείωση, όμως όχι πάντα στον επιθυμητό βαθμό. Οι υψηλές συγκεντρώσεις ατμοσφαιρικής ρύπανσης εξακολουθούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία των Ευρωπαίων, με τις μεγαλύτερες βλάβες να προκαλούνται από τα αιωρούμενα σωματίδια και το διοξείδιο του αζώτου.
Η πρόσφατη ετήσια έκθεση για την ποιότητα του αέρα που δημοσιεύτηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος καταδεικνύει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που ζουν στις ευρωπαϊκές πόλεις εξακολουθούν να είναι εκτεθειμένοι σε επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης τα οποία ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας χαρακτηρίζει ως επιβλαβή. Σύμφωνα με την έκθεση, εκτιμάται ότι οι συγκεντρώσεις λεπτών αιωρούμενων σωματιδίων ευθύνονταν για 428 000 πρόωρους θανάτους σε 41 ευρωπαϊκές χώρες το 2014, εκ των οποίων περίπου 399 000 καταγράφηκαν στην ΕΕ-28.
Η κακή ποιότητα του αέρα έχει επίσης σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις, καθώς αυξάνει το κόστος ιατρικής περίθαλψης, μειώνει την παραγωγικότητα των εργαζομένων και καταστρέφει το έδαφος, τις καλλιέργειες, τα δάση, τις λίμνες και τα ποτάμια. Παρότι η ατμοσφαιρική ρύπανση συσχετίζεται συχνά με επεισόδια και αιχμές ρύπανσης, η μακροχρόνια έκθεση σε χαμηλότερες συγκεντρώσεις αποτελεί ακόμα πιο σοβαρή απειλή για την ανθρώπινη υγεία και τη φύση.
Το διοξείδιο του άνθρακα μπορεί να είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας της υπερθέρμανσης του πλανήτη και της κλιματικής αλλαγής, αλλά δεν είναι ο μόνος. Πολλές άλλες αέριες ή σωματιδιακές ενώσεις, γνωστές ως «παράγοντες κλιματικής επιδείνωσης», επηρεάζουν την ποσότητα της ηλιακής ενέργειας (συμπεριλαμβανομένης της θερμότητας) που συγκρατεί η Γη.
Για παράδειγμα, το μεθάνιο είναι ένας πολύ ισχυρός παράγοντας κλιματικής επιδείνωσης, καθώς και ένας ατμοσφαιρικός ρύπος που συνδέεται με τις γεωργικές δραστηριότητες και ακόμη περισσότερο με την κτηνοτροφία και την κατανάλωση κρέατος. Τα αιωρούμενα σωματίδια αποτελούν έναν ακόμη ρυπογόνο παράγοντα, ο οποίος επηρεάζει τόσο την κλιματική αλλαγή όσο και την ποιότητα του αέρα. Ανάλογα με τη σύνθεσή τους, μπορεί να έχουν ψυκτική ή θερμαντική επίδραση στο τοπικό και το παγκόσμιο κλίμα. Για παράδειγμα, η αιθάλη, ένα από τα συστατικά των λεπτών αιωρούμενων σωματιδίων που προέρχεται από την ατελή καύση των καυσίμων, απορροφά ηλιακή και υπέρυθρη ακτινοβολία στην ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα να έχει θερμαντική επίδραση.
Τα μέτρα που λαμβάνονται για τον περιορισμό των εκπομπών βραχύβιων παραγόντων κλιματικής επιδείνωσης, όπως η αιθάλη, το μεθάνιο, το όζον ή πρόδρομες ουσίες του όζοντος, ωφελούν τόσο την ανθρώπινη υγεία όσο και το κλίμα. Τα αέρια του θερμοκηπίου και οι ατμοσφαιρικοί ρύποι προέρχονται από τις ίδιες πηγές εκπομπών. Ως εκ τούτου, υπάρχουν πιθανά οφέλη, όπως η εξοικονόμηση κόστους, που μπορούν να προκύψουν από τον περιορισμό των εκπομπών των μεν ή των δε.
Ωστόσο, στο παρελθόν, ορισμένα μέτρα που προωθήθηκαν για να αντιμετωπιστεί, μεταξύ άλλων, η κλιματική αλλαγή, είχαν μη προβλεπόμενες αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του αέρα. Για παράδειγμα, πολλές χώρες προώθησαν τα πετρελαιοκίνητα οχήματα, τα οποία τελικά αποδείχθηκε ότι εκπέμπουν υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικών ρύπων. Αντίστοιχα, η προώθηση της παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας από την καύση ξύλου σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης έχει οδηγήσει δυστυχώς σε υψηλά επίπεδα αιωρούμενων σωματιδίων στην ατμόσφαιρα των περιοχών αυτών. Πρέπει να διδαχθούμε από αυτά τα παραδείγματα και να διασφαλίσουμε ότι αντιλαμβανόμαστε σωστά και συνυπολογίζουμε τις συνέπειες των μέτρων που επιλέγουμε να εφαρμόσουμε.
Η σύνδεση της κλιματικής αλλαγής με την ποιότητα του αέρα δεν περιορίζεται στους συνήθεις ρύπους που εκλύονται στην ατμόσφαιρα από τις ίδιες πηγές. Η κλιματική αλλαγή μπορεί επίσης να επιδεινώσει τα προβλήματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Σε πολλές περιοχές σε ολόκληρο τον κόσμο, η κλιματική αλλαγή αναμένεται να επηρεάσει τις τοπικές καιρικές συνθήκες, συμπεριλαμβανομένων της συχνότητας των κυμάτων καύσωνα και των επεισοδίων στασιμότητας του αέρα. Η μεγαλύτερη ηλιοφάνεια και οι υψηλότερες θερμοκρασίες μπορεί όχι μόνο να παρατείνουν τα χρονικά διαστήματα κατά τα οποία παρατηρούνται υψηλά επίπεδα όζοντος, αλλά και να αυξήσουν ακόμη περισσότερο τις μέγιστες τιμές συγκέντρωσης όζοντος. Αυτό σίγουρα δεν είναι καλά νέα για τις περιοχές της Ευρώπης που παρατηρούνται συχνά επεισόδια υπερβολικά υψηλών συγκεντρώσεων όζοντος σε επίπεδο εδάφους.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση δεν είναι παντού ίδια. Διάφοροι ρύποι εκλύονται στην ατμόσφαιρα από μεγάλο εύρος πηγών. Οι οδικές μεταφορές, η γεωργία, οι μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, η βιομηχανία και τα νοικοκυριά αποτελούν τους τομείς με τις υψηλότερες εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων στην Ευρώπη. Μόλις βρεθούν στην ατμόσφαιρα, αυτοί οι ρύποι μπορούν να μετατραπούν σε νέους ρύπους και να εξαπλωθούν. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή πολιτικών για την αντιμετώπιση αυτού του περίπλοκου φαινομένου δεν είναι εύκολη υπόθεση.
Δεδομένης της ποικιλομορφίας των πηγών, από την άποψη τόσο της γεωγραφικής κατανομής όσο και της οικονομικής δραστηριότητας, πρέπει να ληφθούν μέτρα σε διαφορετικά επίπεδα, από το τοπικό έως και το διεθνές. Οι διεθνείς συμβάσεις μπορούν να στοχεύσουν στη μείωση της ποσότητας των ρύπων που εκλύονται στην ατμόσφαιρα, αλλά χωρίς τοπική δράση – π.χ. εκστρατείες ενημέρωσης, απαγόρευση κυκλοφορίας εξαιρετικά ρυπογόνων οχημάτων στις πόλεις ή αποφάσεις καθορισμού αστικών ζωνών– δεν θα καταφέρουμε να απολαύσουμε πλήρως τα οφέλη των προσπαθειών μας. Αυτή η ποικιλομορφία σημαίνει επίσης ότι δεν υπάρχει μία μόνο λύση που να αποτελεί πανάκεια για την ατμοσφαιρική ρύπανση. Για τον περιορισμό της έκθεσης και της περαιτέρω βλάβης που μπορεί να προκληθεί, οι αρχές πρέπει να προσαρμόσουν τα μέτρα τους, λαμβάνοντας υπόψη τοπικούς παράγοντες, όπως πηγές εκπομπών, δημογραφικά στοιχεία, υποδομές μεταφορών και την τοπική οικονομία.
Για να ενισχυθεί η συνοχή των μέτρων που λαμβάνονται σε τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγκέντρωσε διάφορους ενδιαφερόμενους φορείς από όλη την Ευρώπη, στο πλαίσιο του φόρουμ «Καθαρός αέρας» που διοργανώθηκε τον Νοέμβριο. Το φόρουμ, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι, δεν εστίασε μόνο στην ποιότητα του αέρα στις πόλεις, αλλά και στην ατμοσφαιρική ρύπανση από γεωργικές δραστηριότητες. Επίσης, έδωσε έμφαση στην καινοτομία και στις επιχειρηματικές ευκαιρίες που συνδέονται με τις δράσεις για καθαρό αέρα.
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος συνεργάζεται με τις χώρες που είναι μέλη του για να συγκεντρώσει συγκρίσιμα στοιχεία για την ποιότητα του αέρα σε βάθος χρόνου. Με βάση τα στοιχεία που συγκεντρώνουμε, μετράμε την πρόοδο, αναλύουμε τις τάσεις και αναζητούμε διασυνδέσεις μεταξύ πηγών όπως οι οδικές μεταφορές και των πραγματικών μετρήσεων της ποιότητας των αέρα.
Όταν χρειάζεται, οι μετρήσεις από τους σταθμούς παρακολούθησης μπορούν να συμπληρωθούν από παρατηρήσεις μέσω δορυφόρου. Στο πλαίσιο του προγράμματος γεωσκόπησης Copernicus, η ΕΕ εκτόξευσε τον Οκτώβριο έναν νέο δορυφόρο για την παρακολούθηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ο οποίος ήδη έχει αρχίσει να μεταδίδει εικόνες. Στη συνέχεια, οι πληροφορίες αυτές γνωστοποιούνται σε τακτική βάση στο κοινό και στους φορείς χάραξης πολιτικής. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ο Οργανισμός εξετάζει μόνο την ποιότητα του εξωτερικού αέρα και όχι την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε στο σπίτι ή στη δουλειά, η οποία έχει επίσης άμεσες επιπτώσεις στην υγεία μας.
Στο πλαίσιο των προσπαθειών μας να παρέχουμε τις πιο επικαιροποιημένες πληροφορίες, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχουμε δημιουργήσει μια νέα διαδικτυακή υπηρεσία: τον ευρωπαϊκό δείκτη ποιότητας αέρα. Ο δείκτης παρουσιάστηκε στο φόρουμ «Καθαρός αέρας» και παρέχει πληροφορίες για την τρέχουσα κατάσταση της ποιότητας του αέρα, βάσει μετρήσεων που πραγματοποιούνται σε περισσότερους από 2 000 σταθμούς παρακολούθησης της ποιότητας του αέρα ανά την Ευρώπη. Ο δείκτης παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν έναν διαδραστικό χάρτη για να ελέγξουν την ποιότητα του αέρα σε κάθε σταθμό, με βάση πέντε βασικούς ρύπους που βλάπτουν την υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον: αιωρούμενα σωματίδια (ΑΣ2,5 και ΑΣ10), όζον σε επίπεδο εδάφους, διοξείδιο του αζώτου και διοξείδιο του θείου. Χάρη σε αυτό το εργαλείο, μπορούμε να μοιραστούμε τις συγκεκριμένες πληροφορίες με όλους τους Ευρωπαίους που ενδιαφέρονται για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μπορούμε όλοι να ελέγχουμε την ποιότητα του αέρα στην περιοχή μας και να λαμβάνουμε προληπτικά μέτρα για να μειώσουμε την έκθεσή μας στη ρύπανση.
Η πληροφόρηση είναι σίγουρα απαραίτητη για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και για τη μείωση των επιβλαβών επιπτώσεών της. Ωστόσο, για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα και για την επίτευξη των πιο μακροπρόθεσμων στόχων της ΕΕ για χαμηλές ανθρακούχες εκπομπές, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις εκπομπές από όλους τους οικονομικούς τομείς και συστήματα όπως της κινητικότητας, της ενέργειας ή των τροφίμων και να κατανοήσουμε τις πρακτικές παραγωγής και κατανάλωσης που προκαλούν αυτές τις εκπομπές. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί πρόοδος. Ο ΕΟΠ είναι έτοιμος, ως εταίρος γνώσης, να βοηθήσει στην επίτευξη αυτών των μακροπρόθεσμων στόχων.
Hans Bruyninckx
Εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ
Κύριο άρθρο που δημοσιεύθηκε στο τεύχος 2017/4 του ενημερωτικού δελτίου του ΕΟΠ, στις 15 Δεκεμβρίου 2017, Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος
