Ίμρε Κέρτες: «Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου χωρίς πεπρωμένο» - Κριτική βιβλίου

Πουρίκης Βαγγέλης - Αρθρογράφος02-03-2016

Κι ήρθε η ώρα για ένα ταξίδι. Πιο συγκεκριμένα για ένα ταξίδι στην Βουδαπέστη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η νουβέλα του Ίμρε Κέρτες, «Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο, μπορεί να μην χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως αυτοβιογραφία, όσοι όμως έχουν μελετήσει τον εν λόγω κύριο μπορεί να μπερδευτούν.

Ο Ίμρε Κέρτες γεννήθηκε το 1929 στην Βουδαπέστη από Εβραίους γονείς. Σε ηλικία μόλις 14 ετών συλλαμβάνεται και στέλνεται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, πρώτα στο Άουτσβιτς και μετά στο Μπούχενβαλντ. Είδε από κοντά πολλές από τις θηριωδίες του Ψυχρού Πολέμου, μέσα από τα μάτια ενός μικρού παιδιού. Μετά από λίγο καιρό απελευθερώνεται κι αρχίζει να αρθρογραφεί σε μια εφημερίδα, από την οποία και απολύεται το 1951 μετά την επικράτηση του κομουνιστικού καθεστώτος. Για πολλά χρόνια παραμένει στην Γερμανία δουλεύοντας ως μεταφραστής σε φιλοσοφικά έργα. Μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1980 αρχίζει να γράφει και να εκδίδει προσωπικά του έργα. Το 2002 του απονέμεται Νόμπελ Λογοτεχνίας για το σύνολο των έργων του. Σήμερα ο Ίμρε Κέρτες ζει μόνιμα στο Λονδίνο, συγγράφει ωστόσο έργα στην σουηδική γλώσσα και συνεργάζεται με ουγγρικούς εκδοτικούς οίκους.

Η νουβέλα «Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο» γράφτηκε το 1975. Αν κι όπως είπαμε δεν αποτελεί αυτοβιογραφία, ο συγγραφέας δείχνει επηρεασμένος από γεγονότα της προσωπικής του ζωής κατά την συγγραφή. Η ιστορία μας ξεκινάει με τον αφηγητή μας, τον 14χρονο Γιούρι, να μας περιγράφει έναν μάλλον ξεχωριστό λόγο για τον οποίο ένας έφηβος δεν θα πήγαινε στο σχολείο. Το νεαρό παιδί στην αρχή μόλις του έργου μας μιλάει για τον αποχωρισμό του από τον πατέρα του ο οποίος επρόκειτο να σταλεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. (στρατόπεδο εργασίας όπως το ονομάζει) Ο νεαρός αφηγητής μας δείχνει να μιλάει για την κατάσταση αυτή με μια πλήξη, σαν να μη καταλαβαίνει την σοβαρότητα της κατάστασης. Ακόμα κι όταν όλα γύρω του δείχνουν να σοβαρεύουν αυτός αδυνατεί να υιοθετήσει την στάση που αρμόζει. Εξάλλου δεν παύει να είναι ένα 14χρονο αγόρι.

Μετά την αποχώρηση του πατέρα του, ο Γιούρι αναλαμβάνει την προστασία της θετής μητέρας του. Αποκτάει μια ταυτότητα που του δίνει σημαντική αξία για παιδί Εβραίων, κι έτσι καταφέρνει να πιάσει δουλειά. Δεν παραμένει όμως εκεί για πολύ. Μετά μια εμπλοκή, που αρχικά φάνηκε σε αυτόν ως κάποιο λάθος της αστυνομίας, βρίσκεται να αποτελεί μέλος μιας ομάδας Εβραίων εργατών που δεν πήγαν ποτέ στη δουλειά τους εκείνη την μέρα. Σε μικρό χρονικό διάστημα στέλνεται στο Άουτσβιτς όπου και αντιλαμβάνεται πως δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη δουλειά. Έρχεται αντιμέτωπος, μάλιστα με τις θηριωδίες των Ναζί, χωρίς να δείχνει ωστόσο πως τρομάζει ή τον φοβίζει. Ο αφηγητής απλά σκιαγραφεί κάθε λεπτομέρεια που παρατηρεί, κάθε σκέψη που τον απασχολεί. Κι όλα αυτά, υποβιβάζοντας ουσιαστικά την σημασία της όλης αυτής κατάστασης.

Ο 14χρονος Γιούρι, μας δίνει την εντύπωση πως είναι ένα πολύ παράξενο παιδί. Δυσκολεύεται να νιώσει και να αντιδράσει δεόντως σε μια κατάσταση. Πολλές είναι οι φορές που αντί να μιλήσει και να αναλύσει αυτό που έχει μπροστά του, το μόνο που κάνει είναι να αφορμάται από αυτό για να μας εκφράσει τις σκέψεις του (χαρακτηριστική είναι η σκηνή στην λίγο πριν την αποχώρηση του πατέρα του στο τραπέζι η μητριά του έβαλε τα κλάματα, κι ο Γιούρι ενώ ήταν έτοιμος να φάει δεν το έκανε και προτίμησε να μας μιλήσει για την δύσκολη θέση στην οποία ήρθε). Ένα από τα πιο παράξενα χαρακτηριστικά του νέου αφηγητή μας όμως είναι πως ενώ λατρεύει το κίτρινο αστέρι και δεν αρνείται την εβραϊκή καταγωγή του, δείχνει να δέχεται σχεδόν με ενθουσιασμό τους ρατσιστικούς νόμους, και δικαιολογεί με κάθε ευκαιρία τις δομές της κοινωνίας σαν να έχει επηρεαστεί κι ο ίδιος από την προπαγάνδα των ναζί. Δεν μπορεί να ανταπεξέλθει σωστά στη τυραννία λόγω ηλικίας, αυτό είναι αλήθεια. Ο μικρός Γιούρι όμως χρησιμοποιεί επίσημη ομιλία και αντιμετωπίζει τα γεγονότα ως δίκαια και φυσικά. Συγκεκριμένα, περιγράφει την κατάσταση στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουτσβιτς με επιστημονική αντικειμενικότητα, σαν να μην είναι ο ίδιος και οι δικοί του άνθρωποι θύματα των θηριωδών των ναζί. Η αλήθεια είναι πως θα αποτελούσε ένα τέλειο όργανο στα χέρια των ναζί. Του αρέσουν οι εντολές, τις ακολουθεί πιστά. Τόσο πιστά που σε συγκεκριμένες περιπτώσεις θεωρεί καλύτερη και «πιο απλή τη ζωή που κάποιος δίνει εντολές». Φαίνεται ωστόσο για ακόμη μια φορά η αδυναμία του να αντιμετωπίσει δεόντως και με τα κατάλληλα συναισθήματα την κατάσταση με την οποία έχει έρθει αντιμέτωπος. Μας δίνει την εντύπωση πως πλήττει από την αρχή του έργου, πράγμα που συνεχίζει και στο Άουτσβιτς, όπου η ζωή του κρέμεται κυριολεκτικά από μια κλωστή. Δεν αντιλαμβάνεται την σημασία των βιαιοπραγιών, φαίνεται όμως να κερδίζει στα παιχνίδια μυαλού των Γερμανών στρατιωτών.

Ο συγγραφέας μέσα από αυτήν την νουβέλα, προσπάθησε να παρουσιάσει τα γεγονότα και τα εγκλήματα σε βάρος του εβραϊκού πληθυσμού, μέσα από τα μάτια ενός νεαρού αγοριού. Μακριά από μελοδραματισμούς. Μέσα από τα μάτια ενός γυρίζουμε πίσω στον χρόνο και μαθαίνουμε με μεγάλη αναλυτικότητα για το πώς είχε η κατάσταση εκεί. Ο αφηγητής, παρά το νεαρό της ηλικίας του μας μιλάει με ένα κάπως γλαφυρό κι ιδιαίτερα επίσημο ύφος. Η περιγραφικότητα του γίνεται αισθητή σε κάθε παράγραφο, κάθε σελίδα. Μας αναλύει μεν την σκέψη του, φροντίζει δε οτιδήποτε εμφανίζεται μπροστά του να μας το περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες ούτως ώστε να φτάσουμε την φαντασία μας όσο το δυνατόν πιο κοντά στην εικόνα που αντικρίζει. Σε κάθε ευκαιρία που του δίνεται, μας παρουσιάζει και τους διαλόγους που γίνονται, ακολουθούμενοι από την μετέπειτα ανάλυση των σκέψεων του. Η γλώσσα δε που χρησιμοποιεί δεν μοιάζει με την γλώσσα που θα χρησιμοποιούσε ένας 14χρονος έφηβος. Μοιάζει σίγουρα με την προσεγμένη γλώσσα ενός έμπειρου αναλυτη.

Αυτό που προσπάθησε ο συγγραφέας να πετύχει στο έργο του το κατάφερε, δίχως αμφισβήτηση κιόλας. Αν εξαιρέσει κανείς την γλώσσα που χρησιμοποιεί ο αφηγητής, όλα τα υπόλοιπα μας δείχνουν πως σκέφτεται ένας νέος έφηβος. Ίσως και το πώς σκέφτονταν όλοι οι έφηβοι Εβραίοι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ενδιαφέρον του αναγνώστη ωστόσο είναι αμφιλεγόμενο για το αν διατηρείται αδιάπτωτο μέχρι το τέλος. Οι τόσο αναλυτικές περιγραφές, και η απουσία ουσιαστικά κάθε συ-ναισθήματος, κουράζουν τον αναγνώστη. Και κάπου εκεί έρχεται η γεμάτη πλήξη αφήγηση να ολοκληρώσει το πακέτο και ορίσει ουσιαστικά το βιβλίο για επιλεγμένο κοινό.

Το «Μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο» χαρακτηρίστηκε από Γερμανούς αναλυτές ως ένα από τα σπουδαιότερα έργα της νεότερης λογοτεχνίας. Έχει να προσφέρει πάρα πολλά στον κόσμο της τέχνης, μέσα σε όλα να παρουσιάσει και το πρόσωπο του ναζιστικού καθεστώτος. Κι η ειρωνεία είναι πως ένα τέτοιο έργο, από μια άλλη εποχή ουσιαστικά δείχνει να παραμένει, ακόμη και μετά το πέρας της παγκοσμιοποίησης, επίκαιρο. Γιατί ακόμη και τώρα, η Γερμανία προσπαθεί να υπο-βιβάσει όλη την Ευρώπη κάτω από την δική της εξουσία. Οι βομβαρδισμοί στην Συρία συνεχίζονται. Χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν. Οι τζιχαντιστές είναι λίγοι. Στην προσπάθεια της Δύσης να αποτρέψει τον κίνδυνο, άμαχος πληθυσμός χάνει την ζωή του. Οι δυνατοί συνεχίζουν με κάθε είδους πόλεμο (οικονομικό, στρατηγικό, αιματηρό) να σκοτώνουν τους αδύναμους. Οι ισλαμιστές – τζιχαντιστές είναι απειλή. (Εβραίοι) Η Δύση πρέπει να δράσει. (Ναζί) Έτσι με τους βομβαρδισμούς και το εμπάργκο των Αμερικάνων η Συρία συγκεκριμένα υποφέρει πολλά χρόνια. (στρατόπεδα συγκέντρωσης και φούρνοι) Κι αν όλα αυτά μας ακούγονται ακραία τώρα είναι επειδή βρισκόμαστε ακόμη σε πόλεμο. Και θα χρειαστούμε πολλά χρόνια για να συνειδητοποιήσουμε τον φασισμό και την δικτατορία των Γερμανών με το Ευρώ. Και για να απονείμουμε φόρο τιμής σε αυτούς που είναι τα πραγματικά θύματα σε αυτόν τον πλανήτη.