ΟΙ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΧΑΙΡΕ ΧΑΡΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

Γράφει η Ζαχαρένια Οικονομίδη, Φιλόλογος08-04-2017

Σε περιόδους δοκιμασιών , θλίψεων , μεγάλου πόνου και ψυχικής πίεσης συχνά επικαλούμαστε το όνομα της Παναγίας για να ενισχύσει τον αγώνα μας, να μας προστατέψει , να μας προφυλάξει , να συνδράμει στη λύση των προβλημάτων μας. Για όλους τους χριστιανούς η Θεοτόκος είναι η μητέρα , η παρηγοριά, η δύναμη, η ελπίδα. Ὁ Ἀκάθιστος Ύμνος, οι τόσο δημοφιλείς «Χαιρετισμοὶ» στὴν Παναγία, είναι ένα από τα πιο σημαντικά υμνογραφικὰ κείμενα της βυζαντινής περιόδου, συνδεδεμένος όχι μόνο μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ (λατρευτικὴ) ζωή, αλλὰ καὶ μὲ τὴν εθνικὴ πορεία του Ελληνισμού, ο οποίος αναγνώρισε στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου την «Ὑπέρμαχο στρατηγό», τὴ σκέπη καὶ τὴν προστασία του.

Γνωρίζουμε την ιστορία του Ακάθιστου ύμνου , ο οποίος ψάλλεται στους ιερούς ναούς τις πέντε πρώτες Παρασκευές της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής;

Η ιστορία του Ακαθίστου ύμνου

Κατά το έτος 626 μ.Χ., ενώ ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος μαζί με το βυζαντινό στρατό είχε εκστρατεύσει κατά των Περσών, η Κωνσταντινούπολη πολιορκήθηκε από τους Αβάρους. Οι Άβαροι απέρριψαν κάθε πρόταση εκεχειρίας και την 6η Αυγούστου κατέλαβαν την Παναγία των Βλαχερνών. Σε συνεργασία με τους Πέρσες ετοιμάζονταν για την τελική επίθεση, ενώ ο Πατριάρχης Σέργιος περιέτρεχε τα τείχη της Πόλης με την εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας και ενθάρρυνε το λαό στην αντίσταση.

Τη νύχτα εκείνη, φοβερός ανεμοστρόβιλος, που αποδόθηκε σε θεϊκή επέμβαση, δημιούργησε τρικυμία και κατάστρεψε τον εχθρικό στόλο, ενώ οι αμυνόμενοι προξένησαν τεράστιες απώλειες στους Αβάρους και τους Πέρσες, οι οποίοι αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία και να αποχωρήσουν άπρακτοι.

Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο συνθέτης του ύμνου ήταν ο Ρωμανός, ο Μελωδός. Θεωρούν ότι οι εκφράσεις του ύμνου, η ποιητική του αρτιότητα, η δογματική του πληρότητα δεν μπορούν παρά να οδηγούν στον Ρωμανό. Σε κώδικα του 13ου αιώνα μ.Χ. υπάρχει μεταγενέστερη σημείωση, του 16ου αιώνα μ.Χ., η οποία αναφέρει τον Ρωμανό ως ποιητή του ύμνου.

Μια από τις εκδοχές για το πρόσωπο του δημιουργού του ύμνου βασίζεται σε μια παλαιά αχρονολόγητη εικόνα του Ευαγγελισμού στο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου της ονομαστής μονής του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα, όπου εικονίζεται ένας μοναχός, ο οποίος κρατάει ένα ειλητάριο που γράφει «Ἄγγελος πρωτοστάτης οὐρανόθεν ἐπέμφθη» (αρχή του α΄ οίκου του Ακάθιστου ύμνου). Στο κεφάλι του μοναχού αυτού γράφει «ο άγιος Κοσμάς». Πρόκειται για τον Κοσμά το μελωδό, ο οποίος έζησε και αυτός τα γεγονότα του 718 , την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες , καθώς απεβίωσε το 752 ή 754.

Η δομή του Ύμνου

Η Ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου αποτελείται, κατά βάση, από τον Ακάθιστο Ύμνο και τον Κανόνα του Ακάθιστου Ύμνου, πλαισιωμένα με ψαλμούς, απολυτίκια και ευχές.

Ακάθιστος Ύμνος επεκράτησε να ονομάζεται το Κοντάκιο, το όποιο ψάλλουμε προς τιμήν της Θεοτόκου, τμηματικά κάθε Παρασκευή στις τέσσερις πρώτες εβδομάδες της Μ. Σαρακοστής (6 οίκοι με απόδειπνο - Χαιρετισμοί), και ολόκληρο την πέμπτη εβδομάδα (24 οίκοι). Το προοίμιο του είναι το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», έχει αλφαβητική ακροστιχίδα (Α - Ω) και διπλό εφύμνιο (Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε και Αλληλούια).

«Κοντάκια» παλαιότερα λέγονταν ολόκληροι ύμνοι, ανάλογοι προς τους «Κανόνες». Η ονομασία οφείλεται μάλλον στο κοντό ξύλο επί του οποίου τύλιγαν τη μεμβράνη που περιείχε τον ύμνο.

Το πρώτο τροπάριο λεγόταν «προοίμιο» και όσα ακολουθούσαν λέγονταν «οίκοι», ίσως διότι ολόκληρος ο ύμνος θεωρείτο ως σύνολο οικοδομημάτων αφιερωμένων στη μνήμη κάποιου αγίου.

Ο Ακάθιστος Ύμνος περιέχει προοίμιο και 24 «οίκους». Ως προοίμιο του Ύμνου ψάλλεται σήμερα το «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ», το οποίο όμως, καθώς φαίνεται, δεν είναι το αρχικό. Αντίθετα, ως γνήσιο προοίμιο φέρεται το, σήμερα, αυτόμελο απολυτίκιο «Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει», που έχει αμεσότερη σχέση με το περιεχόμενο του Ύμνου, αναφερόμενο κι αυτό στο γεγονός του Ευαγγελισμού.

Το «Τῇ ὑπερμάχῳ» συνετέθη επ’ ευκαιρία της σωτηρίας της Κωνσταντινούπολης από κάποιο κίνδυνο και συνδέθηκε μάλλον αργότερα με τον Ύμνο. Σ’ αυτό θα συνέβαλε και το γεγονός ότι ο Ύμνος ψαλλόταν συχνά στην Κωνσταντινούπολη στις ευχαριστήριες ακολουθίες προς τιμήν της Παναγίας, πολιούχου της Βασιλεύουσας.
Οι 24 «οίκοι» σχηματίζουν αλφαβητική ακροστιχίδα και έχουν εφύμνιο οι μεν περιττοί «Χαίρε, Νύμφη, ανύμφευτε», οι δε άρτιοι «Αλληλούια». Από αυτούς οι 12 αναφέρονται στον Κύριο και τελειώνουν με το «Αλληλούια» = Αινείται το Θεό. Οι άλλοι 12 οίκοι αναφέρονται στη Θεοτόκο και τελειώνουν με το «Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε». «Εφύμνιο» λέγεται η τελευταία φράση του ύμνου που επαναλαμβάνει ο λαός.

Μέσα στους 72 στίχους συναντούμε 144 χαιρετισμούς στη Θεοτόκο: «Χαίρε, της εκκλησίας ο ασάλευτος Πύργος, Χαίρε, της βασιλείας το απόρθητον τείχος, Χαίρε δι ης εγείρονται τρόπαια, Χαίρε, δι ης εχθροί καταπίπτουσι…». Από τη λέξη ΧΑΙΡΕ ονομάστηκαν και Χαιρετισμοί.

Το περιεχόμενο του Ύμνου

Α) Α-Μ, που αποτελεί το ιστορικό τμήμα (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, σύλληψη Χριστού από την Θεοτόκο, επίσκεψη της Παναγίας στην Ελισάβετ, ανησυχία Ιωσήφ, επίσκεψη ποιμένων και μάγων στο νεογέννητο Χριστό, επιστροφή Μάγων, φυγή στην Αίγυπτο, Υπαπαντή).

Β) Ν-Ω, που αποτελεί το δογματικό-θεολογικό τμήμα (άσπορος σύλληψη, θεότης και ανθρωπότης του Χριστού, σωτηρία του ανθρώπινου γένους με τη θυσία του Ιησού, θέωση των ανθρώπων, θεομητορικής αξίας της Θεοτόκου κά) χωρίς όμως να λείπουν από κάθε ενότητα και στοιχεία της άλλης.

Ένα θαύμα των Χαιρετισμών της Θεοτόκου στην Καστοριά

Η προσφάτως ανακηρυχθείσα Αγία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, η Αγία Σοφία, η ασκήτρια της Κλεισούρας, είχε σε πολύ μεγάλη ευλάβεια την Υπεραγία Θεοτόκο !
Μόνο που ήταν αγράμματη, ήταν πλούσια στην παδεία του Κυρίου, και γνώριζε από καρδίας πολλές προσευχές εκ των οποίων ιδιαίτερα αγαπούσε τους Χαιρετισμούς της Παναγίας μας !

Όσοι την γνώρισαν αναφέρουν ότι συχνά την άκουγαν να σιγοψιθυρίζει κάτι, και όσοι με παρρησία ή και με άδολη αφέλεια την ρωτούσαν τι λέει, η Γερόντισσα με χαρά τους απαντούσε “Τους Χαιρετισμούς, παιδία, τους Χαιρετισμούς της Παναίας μας !”

Ένα από τα διακονήματα της ήταν και το ανάβει τα καντήλια στα ξωκλήσια πέριξ της Ιεράς Μονής όπου εγκαταβίωνε ! Μία ημέρα λοιπόν ξεκίνησε με μία ευλαβή πνευματική της θυγατέρα και ανέβηκαν 300 μέτρα σε μία απότομη πλαγία πάνω από την Μονή, για να ανάψουν τα καντήλια στο Ιερό Παρεκκλήσιο της Αγίας Τριάδος !

Αφού λοιπόν άναψαν τα καντήλια, σκούπισαν το ξωκκλήσι και θυμίασαν πήραν βιαστικά το δρόμο της επιστροφής μιας και τα απειλητικά μαύρα σύννεφα στον ορίζοντα προμήνυαν σφοδρή καταιγίδα !

Με το που βγηκαν από το Παρεκκλήσιο η Αγία Σοφία της Κλεισούρας ξεκίνησε να απαγγέλει -όπως ήταν εξάλλου η συνήθεια της – τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου !

Η καταιγίδα δεν άργησε να ξεσπάσει! Νεροποντή με χοντρό χαλάζι! Και όμως ! Οι Χαιρετισμοί της Παναγιάς μας έκαναν πάλι το θαύμα τους! Η καταρρακτώδης βροχή και το χαλάζι δεν άγγιξαν την Αγία Σοφία της Κλεισούρας και την κοπέλα που την συνόδευε ! Ούτε μία σταγόνα δεν έπεσε πάνω τους ! Και ενώ γύρω τους εμαίνετο η καταιγίδα, η Αγία Σοφία και η κοπέλα επέστρεψαν στεγνές στο Μοναστήρι, απαγγέλοντας με το στόμα τους τους Χαιρετισμούς της Παναγίας μας !

Ονόματα της Θεοτόκου

Το ένα γνωστό όνομά της: Παναγία. Ύστερα τα άλλα: Υπερευλογημένη, Θεοτόκος, Παναμώμητος, Τιμιωτέρα των Χερουβείμ και ενδοξωτέρα ασυγκρίτως των Σεραφείμ, Ζώσα και Άφθονος, Πηγή, Έμψυχος Κιβωτός, Άχραντος, Αμόλυντος, Κεχαριτωμένη, Αειμακάριστος και Παναμώμητος, Προστασία, Επακούουσα, Γρηγορούσα, Γοργοεπήκοος, Ηγιασμένος Ναός, Παράδεισος λογικός, Ρόδον το Αμάραντον, Χρυσούν Θυμιατήριον, Χρυσή Λυχνία, Μαναδόχος Στάμνος, Κλίμαξ Επουράνιος, Πρεσβεία θερμή, Τείχος απροσμάχητον, Ελέους Πηγή, του Κόσμου Καταφύγιον, Βασιλέως Καθέδρα, Χρυσοπλοκώτατος Πύργος και Δωδεκάτειχος Πόλις, Ηλιοστάλακτος Θρόνος, Σκέπη του Κόσμου, Δένδρον αγλαόκαρπον, Ξύλον ευσκιόφυλλον, Ακτίς νοητού ηλίου, Σιών αγία, Θεού κατοικητήριον, Επουράνιος Πύλη, Αδικουμένων προστάτις, Βακτηρία τυφλών, Θλιβομένων η χαρά, και χίλια δυο άλλα, που βρίσκονται μέσα στα βιβλία της εκκλησίας. Κοντά σ' αυτά είναι και τα ονόματα που γράφουνε απάνω στα άγια εικονίσματά της οι αγιογράφοι: Οδηγήτρια, Γλυκοφιλούσα, Πλατυτέρα των Ουρανών, η Ελπίς των απελπισμένων, η Ταχεία Επίσκεψις, η Αμόλυντος, η Ελπίς των Χριστιανών, η Παραμυθία, η Ελεούσα κι άλλα πολλά, που γράφουνται από κάτω από τη συντομογραφία: ΜΗΡ ΘΥ, που θα πεί Μήτηρ Θεού.

Η Παναγία υπήρξε για τους Έλληνες «η προστασία η ακαταίσχυντος», «η Υπέρμαχος Στρατηγός», «ο πύρινος στύλος», που οδήγησε το Γένος μας στο δρόμο του θριάμβου και της δόξας, η Μάνα της Ρωμιοσύνης, με την οποία συνοδοιπόρησε στη διαδρομή των αιώνων. Γι ‘αυτόν τον λόγο ο ευσεβής λαός μας έχει ιδιαίτερη ευλάβεια στην Κυρά των Αγγέλων, που εκφράζεται με την αυθόρμητη επίκλησή Της στην ώρα του κινδύνου, αλλά και με την υμνολογία και την πλούσια εικονογραφία. Ο Ελληνικός λαός είδε πάντοτε με σεβασμό τη γαλήνια και πονεμένη μορφή της Παναγίας και το υπερύμνητο πρόσωπό Της βρίσκεται βαθύτατα ριζωμένο στην εθνική και πνευματική του παράδοση. Την δοξολογούμε, Την σεβόμαστε , Την τιμούμε , Την αγαπούμε και προστρέχουμε στην εικόνα της κατά τη διάρκεια του πολυτάραχου βίου μας..
Είναι η ΜΗΤΕΡΑ ΜΑΣ.. Χαίρε νύμφη ανύμφευτε!

---

Γράφει η
Ζαχαρένια Οικονομίδη
Φιλόλογος

---

Βιβλιογραφία

-Ορθόδοξος συναξαριστής
-Φουντούλη, Ι., Λογική Λατρεία (Αποστολική Διακονία Εκκλησίας Ελλάδος)
-Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού˙ Ιστότοπος Εκκλησίας Ελλάδος. Εκκλησία Κύπρου